صنایع دستی دارای انواع مختلف است وبه عنوان نمونه چند مورد آن نام گرفته شده درذیل شرح داده می شود مانند :
برگ، نمد، جمخو، شال کنجله، شال، دسترخوان، جوراب، دستکش، کلاه، پایتاوه، سناج، کمربند، گلیم، قالین، تبراق، کشیده کاری، چنته، خورجین، پرده دوزی، گلدوزی وغیره.
1-قالین: قالین یکی از تولیدات صنایع دستی کشور ما است. که در زیربه طور مختصردربارۀ ساخت آن بحث می شود:
: قالین بافی ازجملۀ صنایع دستی وهنرهای اصیل، ظریف وقدیمی مردم ما ویکی از افتخارات بزرگ فرهنگی مردم افغانستان است. مردان، زنان ودختران وطن ما با انگشتان ظریف شان ازتارپشم، نخ وتارابریشم قالین های بسیار زیبا می بافند که شهرت جهانی دارد ودر بازار های بین المللی اصالت آن تثبیت شده است.
گرچه درتمام ولایات افغانستان قالین های زیبا ونفیس بافته می شود، مگرقالین آقچه واندخوی ازقدیم ترین نوع قالین هاست ودرسال 1356ه-ش. مقام اول را درجهان کسب کرد؛ چنانکه آهنگ فولیکلوریک زیبایی ازمرحوم نینواز به افتخارآن سروده شده است قرار زیر:
بیا بریم! قالین ببافیم!ســــوی آقـــــــچــه
تخته تخته، پارچه پارچه قالی های سرخ وسفید
برای یار برگ بید
برای یار برگ بید
الایارجان به اندخـویت ندیدم بدخشان آمدم رویت ندیدم
زبغـــــــلان تا مزاروشهر هرات مثــــال تارگیسویت ندیدم
بیا بـریم قالــــــین ببــــافیم ســــــــوی آقــــچـــــه
تخــــــته تخته، پارچه پارچه قـــــــالی های سرخ وسفید
برای یار برگ بید
برای یار برگ بید
بهترین جنس قالین آن نوع قالینی است که هم تار وهم پود آن هردو از ابریشم یا پشم خالص بافته شود. هرقدر تارقالین باریک وتعداد تارها وگره ها درساحه بیشتر باشد به همان اندازه قالین مرغوب تروزیبا تر است. (11: 4)
درهر مترمربع قالین قالین خوب یکصدو پنجا هزار ایلمک زده می شود. پشمی که از آن تارهای قالین ریشته می شود باید بسیار نرم و مرغوب وپشم گوسفند باشد. قالین را ازتار نخی هم می بافند البته قالین نخی مانند قالین ابریشمی وپشمی با دوام ومرغوب نیست.
کارگاه ووسایل قالین بافی: برای بافتن قالین ازکارگاه(غوره مه)، شانه، کارد، قیچی-مخصوص، تارتقی چوب وامثال آن استفاده می کنند. کارگاه قالین بافی چهارچوب ضخیم دارد وبه شکل مسطیل باهم محکم می گردد وتارقالین را درآن به درازی می تنند وسپس چهار، پنج یا بیشتر دختران وزنان قالین باف کنار هم می نشینند ومی بافند. صادرات قالین دربلند بردن سطح اقتصاد کشور عزیزما وبه دست آوردن اسعار خارجی تأثیر خوبی دارد.
یکی ازصنایع دستی درولایت بامیان، قالین است. دربامیان وبعضی مناطق تابعه آن رایج بوده، گرچه تاریخ آن به درستی معلوم نیست اما درسال 1345ش دربامسرای بامیان وهمچنین پنجاب کارگاه های قالی بافی متعددوجود داشته است امروزه بسیاری ازخانواده های که ازعالم مهاجرت ایران وپاکستان برگشته اند، یکی ازمنابع درآمد شان قالین بافی است. همچنان شرکت های خصوصی کارگاه های قالی بافی به کارانداخته مشغول تولید قالین هستند.(گلشادحیدری) اینکه صنعت قالین چی وقت و درکدام منطقه به وجود آمده به صورت واضیح معلوم نیست اما حقیقت مسلم این است که قبایل مهاجرآسیای مرکزی ازجمله ی مردمانی اند که ازقدیم الایام به تولید قالین وگلیم پرداخته اند، زیرا شرایط تولید آن دراین مناطق تا حد زیاد محیا بوده است. به هرصورت تولید قالین درزمزۀ صنایع دستی افغانستان مقام برجسته دارد.
به هرصورت این کشوراز قرون متمادی به این طرف درزمینه تولید قالین دارای جنسیت خوب شهرت دارد که البته تقاضای زیادی برای آن درمارکیت های جهانی وجود دارد. درسال 1980- 1981 تولیدات مجموعی قالین درافغانستان به 750تا 800 هزار مترمربع می رسید که ازآن جمله حدود 90 فیصد آن همه ساله صادر شده واز این جهت افغانستان معمولأ بعد ازکشورهای ایران، هند، پاکستان، مراکش، وچین مقام ششم را درجهان احراز نموده است. قالین افغانستان معمولأ محصول دست طبقه اناث بوده است.
درقدیم قالین معمولأ به منظور رفع ضروریات فامیلی مخصوصأ توسط دختران جوان وبه پیمانه ی کوچک تولید می گردیداما با انکشاف بازار های فروش آن به صورت تدریجی درداخل وخارج کشور شکل تجارتی را به خود گرفته است، طور که درحال حاضر یکی از اقلام عمده ی صادرات مملکت محسوب می شود، مطابق یک تخمین درحدود 812000 نفردرتمام کشور دراین بخش مصروفیت دارد که به شمول مردمان مصروف درفعالیت های خدماتی بریک میلیون نفربالغ می گردند. امتیاز عمده قالین افغانستان این است که اولأ تمام فالیت های صنعتی آن دستی بوده وازپشم خالص محصول افغانستان تهیه می شود وثانیأ دیزان های عنعنوی درآن الی اکنون حفظ گردیده است، مواد خام عمده دراین صنعت عبارت ازپشم ورنگ است که قسمت اعظم آن در داخل کشور تولید می شود وپشم مورد استفاده درصنعت قالین عمومأ پشم گوسفند می باشد، صادرات قالین درتوسعه ی تجارت خارجی مملکت سهم ارزنده داشته وتا این اواخر یگانه قلم صادرات صنعتی را تشکل میداد که صادرات آن معمولأ سالانه درحدود 10 فیصد ارزش کلی صادرات مملکت را احتوا می نماید.
(7.1 فیصد درسال 1365) تا سال 1362 تنها 85 فیصد صادرات قالین افغانی به مارکیت های غربی ومتباقی به اتحاد شوروی سابق، هند، پاکستان وسایر ممالک فرستاده می شد اما ازسال 1962 به بعد تمام صادرات این ماده به طرف اروپای غربی فرستاده شده، انگلستان وآلمان غربی ازمشتریان عمده محسوب می شوند. درسال های اخیر، قالین مورد ضرورت درسایر کشورهای غربی نیز به صورت مستقیم از افغانستان صادرشده است که بالنتیجه باعث ازدیاد ارزش صادرات قالین گردیده است. (1: 155)
2-نمد، گلیم، خورجین، این سه قلم کالا ازعمده محصولات دستی است که ازپشم گوسفند وموی بز ساخته می شوند وبه دلیل دوام وکیفیت آن ازاقلام مهم صادرات بامیان به کلی کشور می باشد. برای آماده کردن گلیم وخورجین وشال وبرک ابتدا پشم را بادست می ریسند وبه نخ تبدیل می کنند وسپس با آماده کردن دستگاه های کاملأ ساده وابتدایی که شامل چهار قطعه چوب می باشد که آن ها را به صورت عمودی درزمین فرو می کنند وتابیدن نخ ها درآن، کار بافتن را شروع می کنند بهترین نمد که درمناطق هزارستان شهرت دارد نمد ورس است( نمد لیگان ورس خیلی معروف ومشهور است).
برای ساختن نمد پشم را نمی ریسند بلکه نخست آن را شسته درآفتاب خشک می کنند. بعد درشانۀ مخصوص می زنند تا الیاف آن خوب باز ونرم گردد. سپس به رنگ های مختلف(سرخ، آبی، زرد، گلابی وامثال آن) رنگ آمیزی می کنند وبعد ازآن، نمد می مالند.
طرز جابه جا کردن پشم درکارگاه نمد مالی: درصحن خانه چغ (فرش بافته شده از نی) هموار می کنند وبه روی آن گلیم فرش می نمایند. اولأ پشم را بانوک چوبک های باریک درسرتاسر گلیم بین چوکات جا به جا می کند وبالای آن آب داغ می پاشد، تا ناهمواری های آن هموار شود. سپس پشم های رنگه را درچهار گوشه، وسط وحاشیه ها با تناسب در جاهای مناسب قرار می دهد. وبر روی این پشم های رنگه «گلها» هم آب داغ می پاشد تا هموارشود.
طرزمالیدن نمد: وقتی مطمئین شد، که هم پشم به ضخامت یکسان ومساوی درهمه جا قرارگرفته وهم تناسب گل ها درجاهای مناسب رعایت شده است؛ سپس چهار، پنج نفربه طور دوزانو به زمین کنار هم می نشینند واز یک لب پشم را درگلیم به تدریج پیچانده با آرنج های خود به مالیدن شروع می کنند واین کار را با جدیت تاوقت ادامه می دهند که پشم سخت وسفت گردد.بعد آن را از بین گلیم جداکرده درجایی هموار می نماید تاخشک شود وبه این صورت نمد تیارمی گردد.
نمد فرش بسیار خوب وصحی است که از آن نم، رطوبت وسرما عبور نمی کند وبه این سبب استعمال آن به حیث فرش به صحت انسان بسیارمفید است وازمبتلا شدن به مرض روماتیزم جلوگیری می نماید.
3- شال وبرگ: یکی ازمعروف ترین وزیبا ترین صنایع دستی برگ است که توسط زنان بافته می شود، نخ آن غالبأ ازپشم بره تهیه می شود، در زبان محلی به آن «ماشِو» گفته می شود ونوعی پارچه بسیار ظریف وبا دوام است که به وسیلۀ همان دستگاه ها بافته می شود وبرای تهیه کُت وشلوار، جلیقه، پالتو، شال گردن و... به کار می رود. درگذشته مردم دریشی وکُت شلوار درست می کردند. امروزه بزرگان مملکت ازبرک سرخ رنگ وظریف ورس«چپند» درست می کنند. مرغوبیت وبازار تقاضای این کالا ومهارت زنان شیعه دربافتن آن به حد بود که عبدالرحمن پس ازحمله به هزارستان وتسخیر آن عدۀ زیادی از زنان ودختران هزاره را که درکابل زندانی بود ند در کارخانه های برک بافی به بیگاری میرفت، شال وبرگ بافته شده درولسوالی ورس دارای ظرافت وزیبایی خاصی از نظر رنگ آمیزی ونازکی می باشد وبسیاری آن را با پارچه های خارجی اشتباه می گیرند. برگ وشال وماشیو ازپشم گوسفندوبز ساخته می شود. ماشیو چارگلی ورسی نیز بهترین نوع ماشیو است.
شال: این محصول نیز به وسیلۀ نخ تهیه شده ازپشم گوسفند ومالش زیاد تهیه می شود وبه عنوان پتوی خواب ازآن استفاده می شود. شال را معمولأ به اشکال ساده وگلدار ازتارهای ابریشم وسند می بافند زنان شال را چون روسری استعمال می کنند. گرانبها ترین شال، شال غجری«قاجاری» است که ازنگاه رنگ، بافت وجنسیت ازشال های دیگرفرق کلی دارد.
4-گلدوزی: گلدوزی نیز ازصنایع دستی مهم زنان این منطقه می باشد ودارای ظرافت وزیبایی خاص خود می باشد. درکل هنر گلدوزی دربین زنان افغانستان اهمیت زیادی دارد و ازآن برای تزئین خانه ووسایل آن استفاده میکنند وبسیاری از زنان با انجام دادن آن برای دیگران مقداری از نیاز های خانواده را تأمین می کنند. گلدوزی انواع پرده های تزئینی، دستمال، دسترخان، پرده های دیواری، رومیزی، یخن دوزی، شلوار های زنانه و... درساحات مختلف ولایت بامیان رایج است. (4: 251)